Atisô – Wikipedia tiếng Việt

Atisô (bắt nguồn từ từ tiếng Pháp artichaut /aʁtiʃo/)[1] (tên khoa học: Cynara scolymus), còn được viết là a-ti-sô,[2] a ti sô,[1] cũng còn được gọi là ác-ti-sô,[3] là loại cây lá gai lâu năm có nguồn gốc từ miền Nam châu Âu (quanh Địa Trung Hải) đã được người Cổ Hy Lạp và Cổ La Mã trồng để lấy hoa làm rau ăn. Atisô có thể cao lên tới 1,5 đến 2 mét, lá cây dài từ 50–80 cm.

Những cây atisô được trồng tiên phong ở quanh Naples vào giữa thế kỷ 15. Nó được Catherine de Medici trình làng tới nước Pháp trong thế kỷ 16, sau đó, người Hà Lan mang nó đến Anh. Atisô liên tục được mang tới Mỹ trong thế kỷ 19 bởi những người đến nhập cư : bang Louisiana bởi người Pháp và bang California bởi người Tây Ban Nha. Ngày nay, atisô được trồng hầu hết ở Pháp, Ý và Tây Ban Nha, Mỹ và những nước Mỹ Latinh. Atisô du thực vào Nước Ta đầu thế kỷ 20, được trồng ở Sa Pa, Tam Đảo, nhiều nhất là ở Đà Lạt .Hiện nay, người ta trồng atisô không những chỉ dùng lá bắc và đế hoa để ăn mà còn dùng làm thuốc. Hoạt chất chính của atisô là cynarine ( Acide 1 – 3 dicaféin quinic ). Ngoài ra còn có inulin, inulinaza, tanin, những muối hữu cơ của những sắt kẽm kim loại Kali, Calci, Magiê, Natri … Atisô có tính năng hạ cholesterol và urê trong máu, tạo mật, tăng tiết mật, lợi tiểu, thường được làm thuốc thông mật, thông tiểu tiện, chữa những chứng bệnh về gan, thận. Tuy chất cynarine đã tổng hợp được nhưng người ta vẫn dùng chế phẩm từ cao lá atisô tươi. Trên quốc tế, biệt dược Chophytol của hãng Rosa ( Pháp ) là thông dụng hơn cả .

Đặc điểm thực vật[sửa|sửa mã nguồn]

Atisô là cây thảo lớn, cao 1 – 1,2m, có thể đến 2m. Thân cao, thẳng và cứng, có khía dọc, phủ lông trắng như bông. Lá to, dài, mọc so le; phiến lá xẻ thùy sâu và có răng không đều, mặt trên xanh lục mặt dưới có lông trắng, cuống lá to và ngắn. Cụm hoa hình đầu, to, mọc ở ngọn, màu đỏ tím hoặc tím lơ nhạt, lá bắc ngoài của cụm hoa rộng, dày và nhọn, đế cụm hoa nạc phủ đầy lông tơ, mang toàn hoa hình ống. Quả nhẵn bóng, màu nâu sẫm có mào lông trắng.

Địa lý phân bổ[sửa|sửa mã nguồn]

Atisô là cây thuốc nguồn gốc Ðịa Trung Hải, được người Pháp di thực vào trồng ở Nước Ta từ hàng trăm năm nay ở những vùng có khí hậu ôn đới như Ðà Lạt ( Lâm Ðồng ), Quản Bạ ( Hà Giang ), Sapa ( Tỉnh Lào Cai ), Tam Ðảo ( Vĩnh Phúc ). Ðến nay atisô được tăng trưởng trồng ở nhiều nơi, kể cả vùng đồng bằng như Thành Phố Hải Dương cây vẫn tăng trưởng tốt .

Bộ phận được dùng[sửa|sửa mã nguồn]

Cụm hoa và lá bắc có phần gốc nạc, thường được dùng làm rau ăn và làm thuốc. Lá hái lúc cây sắp ra hoa hoặc mới ra hoa, dùng làm thuốc .
Gieo hạt tháng 10-11, bứng ra trồng tháng 1-2. Lúc cây sắp ra hoa, hái lấy lá, bẻ sống .Lá Atisô thu hái vào năm thứ nhất của thời kỳ sinh trưởng hoặc vào cuối mùa hoa. Khi cây trổ hoa thì hàm lượng hoạt chất giảm, thế cho nên, thường hái lá trước khi cây ra hoa. Có tài liệu nêu là nên thu hái lá còn non vào lúc cây chưa ra hoa. Ở Đà Lạt, nhân dân thu hái lá vào thời kỳ trước tết Âm lịch 1 tháng .
Atisô bán tại chợ Đà Lạt, Nước TaSấy hoặc phơi khô .
Để nơi khô ráo, thoáng mát .

Thành phần hóa học[sửa|sửa mã nguồn]

Trước đây người ta cho rằng hoạt chất là Cynarrin. Những nghiên cứu và điều tra gần đây chứng tỏ rằng có nhiều hoạt chất khác nhau chứ không riêng gì Cynarrin ( Ernst E. Naturamed 1995 ) .Trong Atisô chứa 1 chất đắng có phản ứng Acid gọi là Cynarin ( Acid 1 – 4 Dicafein Quinic ). Còn có Inulin, Tanin, những muối sắt kẽm kim loại K ( tỉ lệ rất cao ), Ca, Mg, Natri .Lá Atisô chứa :1. Acid hữu cơ gồm có :

• Acid Phenol: Cynarin (acid 1 – 3 Dicafeyl Quinic) và các sản phẩm của sự thủy phân (Acid Cafeic, acid Clorogenic, acid Neoclorogenic).
• Acid Alcohol.
• Acid Succinic.

2. Hợp chất Flavonoid ( dẫn chất của Luteolin ), gồm có :Cynarozid ( Luteolin – 7 – D Glucpyranozid ), Scolymozid( Luteolin – 7 – Rutinozid – 3 ’ – Glucozid ) .3. Thành phần khác : Cynaopicrin là chất có vị đắng, thuộc nhóm Guaianolid .Dược điển Rumani VIII lao lý dược liệu phải chứa trên 1 % Polyphenol toàn phần và 0,2 % hợp chất Flavonoid .Theo R.Paris, hoạt chất ( Polyphenol ) tập trung chuyên sâu ở lá, có nhiều nhất ở phiến lá ( 7,2 % ) rồi đến ho ( 3,48 % ), đến cụm hoa, rễ, cuống lá .Lá chứa nhiều hoạt chất nhất : 1,23 % Polyphenol, Clorogenic acid 4 %, hợp chất Flavonoid ( đặc biệt quan trọng là Rutin ), sau đó đến thân ( 0,75 % ), rễ ( 0,54 % ). Dẫn chất Caffeic như Clonogenic acid, Neoclorogenic acid, Cyptoclorogenic acid, Cynarin. Sesquiterpen lacton : Cynarpicrin, Dehydrocynaropicrin, Grossheimin, Cynatriol .

Hoạt chất trong phiến lá cao gấp 10 lần trong cuống lá.

Lá non chứa nhiều hoạt chất ( 0,84 % ) hơn lá mọc thành hình hoa thị ở mặt đất ( 0,38 ). Nếu sấy ở nhiệt độ cao thì lá mau khô nhưng lại mau mất hoạt chất. Ở nhiệt độ thấp, việc làm khô sẽ lâu hơn. Lá cần được không thay đổi trước rồi mới chuyển thành dạng bào chế. Ngọn có hoa chứa inulin, protein ( 3,6 % ), dầu béo ( 0,1 % ), Cacbohydrat ( 16 % ), chất vô cơ ( 1,8 % 0, Ca ( 0,12 % ), P. ( 0,10 % ), Fe ( 2,3 mg / 100 g ), Caroten ( 60 đơn vị chức năng / 100 g, tính ra Vitamin A ) .Thân và lá còn chứa muối hữu cơ của những sắt kẽm kim loại K, Ca, Mg, Na. Hàm lượng Kali rất cao .Hoa ác ti sô ăn rất tốt cho sức khỏe thể chất, nó phân phối khoảng chừng 9,3 % carbohydrate, 1,5 % chất xơ, rất ít chất béo và protein. Năng lượng phân phối rất thấp, chỉ khoảng chừng 40 đến 50 kcal nhưng lại rất giàu vitamin và chất khoáng như kali, phosphor, calci, natri, lưu huỳnh và magiê. Hoa đặc biệt quan trọng thích hợp cho người bị đái tháo đường do có rất ít đường. Hoa cũng giúp thải bớt chất độc cho những người mất cân đối do uống nhiều rượu .Rễ : hầu hết không có dẫn chất của axit caffeic, gồm có cả axit Clorogenic và Sesquiterpen lacton. Rễ chỉ đều thông tiểu chứ không có công dụng tăng tiết mật ( theo Herbal Medicine, 1999 ) .

Tác dụng dược lý[sửa|sửa mã nguồn]

Các nhà khoa học Pháp, Liên Xô cũ, Nhật và Thụy Sĩ đã chứng tỏ những tính năng của atisô :

• Tiêm tĩnh mạch dung dịch atisô sau 2 – 3 giờ lượng mật bài tiết gấp 4 lần.
• Cho uống hoặc tiêm dung dịch atisô làm hạ cholesterol và urê trong máu. Tăng lượng nước tiểu, tăng hàm lượng urê trong nước tiểu.
• Hoa atisô có tác dụng giảm viêm, hạ cholesterol trong máu.
• Atisô không độc.
• Artichol tiêm và viên uống là sản phẩm tinh chế của atisô. Sau 30 năm có mặt trên thị trường Pháp * nay kiểm tra lại tác dụng dược lý và lâm sàng thấy không có tác dụng như dung dịch toàn phần atisô đã thử nghiệm trước. (Vì vậy Pháp đã ngừng sản xuất Artichol).

Kỹ thuật sơ chế atisô : Trong lá, hoa và thân, rễ của cây atisô chứa nhiều enzym ( men ) oxy hóa. Sau khi hái, những enzym sẽ hoạt động giải trí mạnh, tàn phá những hoạt chất chứa trong dược liệu. Vì vậy phải nhanh gọn diệt men để không thay đổi hoạt chất bằng những giải pháp sau :

• Hấp 5 phút trong hơi cồn sôi rồi phơi hoặc sấy khô ngay.
• Ngâm trong dung dịch NaCl 5% (muối ăn) rồi phơi hoặc sấy khô ngay.
• Nếu không nhanh chóng diệt men mà chỉ phơi sấy khô dược liệu theo phương pháp thông thường thì 80 – 90% hoạt chất có trong atisô bị phá hủy (đó là điều các nhà sản xuất chế phẩm atisô phải quan tâm).

Hoa và cụm lá bắc atisô dùng làm rau ăn. Nấu canh hoặc hầm với xương lợn hay nấu với gan lợn, ăn rất bổ. Với bệnh nhân đái tháo đường có công dụng hạ lượng đường trong máu ( do có chất Inulin ), ngoài những còn có công dụng nhuận gan, nhuận tràng, lợi tiểu, giải độc. Lá atisô ( và những chế phẩm chiết suất toàn phần như cao lỏng, cao đặc, cao khô atisô ) có tính năng lợi tiểu, tăng tiết mật, thông mật, hạ cholesterol máu. Bảo vệ gan chống độc ( do sự xuất hiện của 6 chất trong nhóm polyphenol và 10 chất nhóm acid alcohol cùng những flavonoid ) .

Trong y học dân gian[sửa|sửa mã nguồn]

Wikipedia tiếng Việt không bảo đảm và không chịu trách nhiệm về tính pháp lý và độ chính xác của các thông tin có liên quan đến y học và sức khỏe. Đề nghị liên hệ và nhận tư vấn từ các bác sĩ hay các chuyên gia. Khuyến cáo cẩn thận khi sử dụng các thông tin này. Xem chi tiết lại Wikipedia:Phủ nhận y khoa và Wikipedia:Phủ nhận về nội dung.về tính pháp lý và độ đúng chuẩn của những thông tin có tương quan đến y học và sức khỏe thể chất. Khuyến cáo cẩn trọng khi sử dụng những thông tin nàyCụm hoa được dùng trong chính sách ăn của bệnh nhân tiểu đường vì nó chỉ chứa lượng nhỏ tinh bột, carbonhydrat gồm phần đông là inulin. Lá atisô vị đắng, có công dụng lợi tiểu và được dùng đề điều trị bệnh phù và thấp khớp. Ngoài việc dùng đế cụm hoa và lá để ăn, atisô dùng làm thuốc thông tiểu tiện, thông mật, chữa những bệnh suy gan thận, viêm thận cấp và mạn tính, sưng khớp xương .Thuốc có tác dựng nhuận tràng và lọc máu nhẹ so với trẻ nhỏ. Bộ phận dùng là lá tươi hoặc khô, đem sắc hoặc nấu cao lỏng, với liều 2 – 10 g lá khô một ngày, có khi chế thành cao mềm hay cao khô đề bào chế thuốc viên, thuốc tiêm dưới da hay tĩnh mạch. Có thể chế thành dạng cao lỏng đặc biệt quan trọng dùng dưới hình thức giọt .Người ta còn dùng thân và rễ atisô thái mỏng dính, phơi khô, tác dụng như lá .Dưới đây là 1 số ít bài thuốc thông dụng trị bệnh tiểu đườngBài 1 : Thân cây atisô 40 g, rễ 40 g, hoa 20 g, toàn bộ phơi khô, tán nhỏ, mỗi lần dùng 2 g pha như pha nước chè .Bài 2 : Hoa atisô 50 g cũng phơi khô tán nhỏ, mỗi lần dùng 2 g, pha như pha nước tràBài 3 : Hoa atisô 100 g, lá atisô 100 g, luộc ăn như ăn những loại rau thường thì .Bài 4 : Giò heo hầm atisô : Giò heo ( giò lợn, giò trước tốt hơn giò sau ), 2 hoa atisô, gia vị muối tiêu đường, bột ngọt, vừa đủ, rau ngò .. Cách làm : Giò heo cạo sạch, đập phần móng, bóc bỏ phần cứng của móng. Chặt khoanh tròn. Ướp gia vị : muối, tiêu, đường, bột ngọt, củ hành tím băm nhỏ. Để 30 phút cho giò heo thấm gia vị. Hoa atisô : 1 hoa tách rời tùng cánh, rủa sạch, để ráo nước, hoa còn lại không tách cánh, chỉ cắt bót phần đầu cánh cứng. Rửa thật kỹ dưới vòi nước cho sạch hết những chất bẩn. Hành lá rửa sạch, để ráo, xắt ngắn. Đặt nồi nước lên nhà bếp, cho 1 củ hành tím vàn nước cho thơm. Nước sôi cho giò heo vào nồi nấu tiếp. Chú ý không đậy nắp nồi để giữ cho nước canh trong. Thỉnh thoảng vớt hết bọt trong nồi ra. Để lửa nhỏ, nước canh sôi lăn tăn vào lúc 45 phút. Cho hoa atisô vào nồi hầm tiếp khoảng chừng 20 phút nữa. Nêm gia vị, nước mắm vào bột ngọt cho vừa ăn. Nhắc xuống, múc giò heo hầm ra tô lớn. Đặt hoa atisô ở giữa, xung quanh rắc tiêu, hành ngò. Món giò heo hầm atisô kích thích vị giác giúp quy trình tiêu hóa thuận tiện dùng cho người bị tiểu đường. Ngoài ra nó còn có công dụng tăng tiết sữa ở những bà mẹ sau khi sinh .Bài 5 : Hoa atisô 50 g, ý dĩ 50 g, lá lách lợn 150 g, gia vị vừa đủ. Hoa atisô, ý dĩ, giã nhỏ, lá lách lợn rửa sạch, thái miếng, cho toàn bộ vào bát to, cho gia vị vào trộn đều, đem hấp cách thủy khi chín cho bệnh nhân ăn, ngày ăn 1 lần, một liệu trình là 10 ngày, thời hạn nghỉ giữa những liệu trình là 5 ngày. Cần dùng 3-4 liệu trình .Bài 6. Giúp giảm cholesterol trong máu, giúp tiêu hóa tốt. Hoa atisô 50 g, khoai tây 100 g, cà rốt 50 g, xương sườn lợn 150 g, gia vị vừa đủ. Cách làm : Hoa atisô, khoai tây, cà rốt làm sạch, cắt thành miếng, xương sườn lợn rủa sạch, chặt miếng, ướp gia vị cho ninh nhừ, tiếp theo cho khoai tây, cà rốt, hoa atisô vào hòn đảo đều, đun tiếp khi thức ăn đã nhừ đem dùng, hoàn toàn có thể ăn với cơm, bánh mì, bún v.v… Ngày ăn 1 lần cần ăn liền 5-10 ngày .

Bài 7. Tăng cường chức năng gan, giúp cơ thể giải độc. Hoa atisô 50g, gan lợn 100g, gia vị vừa đủ.
Cách làm: Hoa atisô rửa sạch, giã nhỏ, lọc lấy 100ml nước (lọc như lọc cua). Gan lợn làm sạch thái miếng ướp gia vị, sau 30 phút khi nước atisô đã đun sôi thả gan vàn đậy kín vung, bắc nồi ra khỏi bếp, khoảng 20 phút sau là dùng được. Có thể cho gan vào nước atisô, đem hấp cách thủy. Có thể dùng với cơm, bánh mì, bún, ngày ăn 1 – 2 lần, ăn liền 5 – 10 ngày.

Các chế phẩm Atisô tại Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]

Trên thị trường thuốc Nước Ta đang lưu hành những chế phẩm atisô như những loại cao atiso, trà túi lọc, những loại thuốc viên bao, những dung dịch uống đóng ống hoặc đóng chai. Chủ yếu được sản xuất trong nước, chứa một thành phần hoặc nhiều thành phần dược chất .

1. ^ a b

   Đặng Thái Minh, “Dictionnaire vietnamien – français. Les mots vietnamiens d’origine française”, Synergies Pays riverains du Mékong, n° spécial, năm 2011. ISSN: 2107-6758. Trang 49.

2. ^ Đừng “mát” gan thành “nóng” gan, Sài Gòn giải phóng, truy cập ngày 8 tháng 1 năm 2018.
3. ^

   Đặng Thái Minh, “Dictionnaire vietnamien – français. Les mots vietnamiens d’origine française”, Synergies Pays riverains du Mékong, n° spécial, năm 2011. ISSN: 2107-6758. Trang 50.

Source: https://blogchiase247.net
Category: Hỏi Đáp