Máu – Wikipedia tiếng Việt

Máu là một tổ chức di động được tạo thành từ thành phần hữu hình là các tế bào (hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu) và huyết tương. Chức năng chính của máu là cung cấp các chất nuôi dưỡng và cấu tạo các tổ chức cũng như loại bỏ các chất thải trong quá trình chuyển hóa của cơ thể như cacbon dioxide và axit lactic[1]. Máu cũng là phương tiện vận chuyển của các tế bào (cả tế bào có chức năng bảo vệ cơ thể lẫn tế bào bệnh lý) và các chất khác nhau (các amino acid, lipid, hormone) giữa các tổ chức và cơ quan trong cơ thể. Các rối loạn về thành phần cấu tạo của máu hay ảnh hưởng đến sự tuần hoàn bình thường của nó có thể dẫn đến rối loạn chức năng của nhiều cơ quan khác nhau.

Có hai vòng tuần hoàn tương đối độc lập về mặt giải phẫu nhưng tương quan ngặt nghèo về mặt tính năng : tuần hoàn phổi ( hay còn gọi tiểu tuần hoàn ) và tuần hoàn mạng lưới hệ thống ( hay còn gọi là đại tuần hoàn ). Hai vòng tuần hoàn này đều hoạt động giải trí đa phần bởi sức bơm của cơ tim .

Mục lục nội dung

Thành phần cấu trúc của máu người[sửa|sửa mã nguồn]

Wikipedia tiếng Việt không bảo đảm và không chịu trách nhiệm về tính pháp lý và độ chính xác của các thông tin có liên quan đến y học và sức khỏe. Đề nghị liên hệ và nhận tư vấn từ các bác sĩ hay các chuyên gia. Khuyến cáo cẩn thận khi sử dụng các thông tin này. Xem chi tiết lại Wikipedia:Phủ nhận y khoa và Wikipedia:Phủ nhận về nội dung.

về tính pháp lý và độ chính xác của các thông tin có liên quan đến y học và sức khỏe.Khuyến cáo cẩn thận khi sử dụng các thông tin này

Bạn đang đọc: Máu – Wikipedia tiếng Việt

Máu chiếm 7 % khối lượng khung hình, [ 2 ] [ 3 ] với tỷ trọng trung bình khoảng chừng 1060 kg / m3, gần giống với tỷ trọng nước nguyên chất ( 1000 kg / m3 ). [ 4 ] Người trưởng thành trung bình có khoảng chừng 5 lít máu, [ 5 ] gồm có một số ít loại huyết cầu khác nhau hay còn gọi là thành phần hữu hình và huyết tương. Huyết cầu gồm hồng cầu, bạch cầu, và tiểu cầu. Theo thể tích hồng cầu chiếm khoảng chừng 45 % số tế bào máu, huyết tương chiếm khoảng chừng 54,3 %, và bạch cầu khoảng chừng 0,7 % .
Các thành phần hữu hình gồm :

Hồng cầu: chiếm khoảng 95%. Ở động vật có vú, hồng cầu trưởng thành mất nhân và các bào quan. Hồng cầu chứa hemoglobin và có nhiệm vụ chính là vận chuyển và phân phối oxy cũng như cacbonic.
Bạch cầu: chiếm khoảng 4% là một phần quan trọng của hệ miễn dịch có nhiệm vụ tiêu diệt các tác nhân gây nhiễm trùng và phát động đáp ứng miễn dịch của cơ thể.
Tiểu cầu: chiếm khoảng 1%, chịu trách nhiệm trong quá trình đông máu. Tiểu cầu tham gia rất sớm vào việc hình thành nút tiểu cầu, bước khởi đầu của quá trình hình thành cục máu đông trong chấn thương mạch máu nhỏ.

Huyết tương là dung dịch chứa đến 90 % nước, 10 % là những protein huyết tương và rất nhiều chất khác với một lượng nhỏ, đôi lúc chỉ ở dạng vết. Các thành phần chính của huyết tương gồm :
Trong khung hình, dưới ảnh hưởng tác động của cơ tim, hệ thần kinh thực vật và những hormone, máu lưu thông không theo quy luật của lực trọng trường. Ví dụ não là cơ quan nằm cao nhất nhưng lại nhận lượng máu rất lớn ( nếu tính theo khối lượng tổ chức triển khai não ) so với bàn chân, đặc biệt quan trọng là trong lúc lao động trí óc .Ở người và những sinh vật sử dụng hemoglobin khác, máu được oxy hóa có màu đỏ tươi ( máu động mạch ). Máu khử oxy có màu đỏ bầm ( máu tĩnh mạch ) .

Độ pH của máu[sửa|sửa mã nguồn]

Độ pH của máu trong động mạch thường xấp xỉ 7,40 (dao động từ 7,35 đến 7,45), làm cho nó có tính kiềm nhẹ.[6][7] pH máu giảm xuống dưới 7,35 được xem là toan máu (thường do nhiễm toan) và pH trên 7,45 được gọi là kiềm máu (thường do nhiễm kiềm). pH máu cùng với các chỉ số áp lực riêng phần của carbonic (PaCO2), bicarbonate (HCO3-) và kiềm dư (base excess) là những chỉ số xét nghiệm khí máu có ý nghĩa quan trọng trong việc theo dõi cân bằng toan-kiềm của cơ thể. Tỷ lệ thể tích máu so với cơ thể thay đổi theo lứa tuổi và tình trạng sinh lý bệnh. Trẻ nhỏ có tỷ lệ này cao hơn người trưởng thành. Phụ nữ có thai tỷ lệ này cũng tăng hơn phụ nữ bình thường. Ở người trưởng thành phương Tây, thể tích máu trung bình vào khoảng 8 lít trong đó có 2,7 đến 3 lít huyết tương[8]. Tổng diện tích bề mặt của các hồng cầu (rất quan trọng trong trao đổi khí) lớn gấp 2.000 lần diện tích da cơ thể.

Máu ở những động vật hoang dã có xương sống khác[sửa|sửa mã nguồn]

Chức năng của máu[sửa|sửa mã nguồn]

Vận chuyển: Máu vận chuyển Oxi từ phổi đến tế bào, nhận Oxi từ tế bào đến phổi để đào thải ra ngoài, giúp quá trình hô hấp diễn ra thuận lợi; Các chất dinh dưỡng hấp thu từ hệ tiêu hóa được máu vận chuyển đến các cơ quan đích, cung cấp dinh dưỡng để nuôi tế bào; Máu vận chuyển hormon và các chất dẫn truyền từ nơi sản xuất tới cơ quan đích; Máu vận chuyển nhiệt từ các bộ phận sâu trong trong cơ thể đến da và đường hô hấp để đưa nhiệt ra ngoài
Điều hòa pH máu: nhờ các thành phần trong máu như các chất điện giải K+, CH-, H+,… Hệ thống đệm trong máu chuyển các axit và base mạnh thành các axit và base yếu làm hạn chế đến mức tối thiểu những thay đổi của pH trong quá trình chuyển hóa
Điều hòa thân nhiệt: Máu có khả năng làm tăng giảm nhiệt độ cơ thể một cách khá nhanh chóng. Máu chứa đựng nhiều tỉ nhiệt của nước cao. Nước bốc hơi sẽ lấy nhiều nhiệt làm giảm nhiệt lúc chống nóng. Nước chứa nhiều nhiệt để chuyển đến các cơ quan chống lạnh. Nước trong máu là chất dẫn nhiệt tốt, nhạy để đem nhiệt đến nơi cần thiết rất nhanh.
Bảo vệ cơ thể: các loại bạch cầu của máu có khả năng thực bào và tiêu diệt vi trùng. Ngoài ra, trong máu có nhiều kháng thể, kháng độc có tác dụng bảo vệ cơ thể.

Sinh lý máu[sửa|sửa mã nguồn]

Trong quá trình phát triển phôi thai, đầu tiên quá trình tạo máu (haematopoiesis) xuất hiện ở túi noãn hoàng (yolk sack) rồi sau đó ở gan. Sau khi trẻ ra đời, quá trình tạo máu chủ yếu xảy ra ở tủy xương (phần tủy đỏ). Thành phần protein (nhất là albumin) được sản xuất chủ yếu bởi gan. Hormone được sản xuất bởi các tuyến nội tiết. Thành phần nước được cân bằng chủ yếu bởi hai cơ quan là tiêu hóa và thận dưới sự điều hòa của một mạng lưới thần kinh-thể dịch phức tạp.

Các tế bào máu bị giáng hóa đa phần ở lách và những tế bào Kupffer ở gan. Gan cũng có trách nhiệm thanh lọc những protein và amino acid. Thận bài tiết những chất thải của quy trình chuyển hóa được máu mang đến để tạo thành nước tiểu. Đời sống thông thường của những hồng cầu lê dài khoảng chừng 120 ngày. Sau đó chúng sẽ bị hủy hoại và được thay thế sửa chữa bởi những tế bào máu mới. Một phần vật chất của hồng cầu bị tàn phá được tái sử dụng cho quy trình tạo máu, phần khác được đào thải ra ngoài ( ví dụ sắc tố mật bilirubin ) .

Vận chuyển oxy[sửa|sửa mã nguồn]

Các mạch máu chính : Động mạch mang khí oxy, tĩnh mạch mang khí carbonic .Có nhiều cách nhìn nhận thực trạng oxy hóa máu, trong đó độ bão hòa haemoglobin thường được sử dụng và có ý nghĩa quan trọng. Độ bão hòa haemoglobin là một hàm không tuyến tính của áp lực đè nén riêng phần oxy trong máu. Khi áp lực đè nén riêng phần oxy trong máu động mạch thấp, sự biến hóa nhỏ của nó cũng làm ảnh hưởng tác động rất lớn đến độ bão hòa oxy của haemoglobin. Tuy nhiên khi áp lực đè nén này đã ở một mức cao nhất định nào đó thì sự đổi khác của nó ít ảnh hưởng tác động đến độ bão hòa. Khoảng 98,5 % tổng lượng oxy trong máu động mạch của người khỏe mạnh ở dạng gắn với haemoglobin ( Hb ). Chỉ có 1,5 % ở dạng hòa tan vật lý trong máu và không gắn với Hb. Phân tử Hb là chất luân chuyển oxy chính ở động vật hoang dã có vú .

Trong tuần hoàn hệ thống, các động mạch mang máu được oxy hóa (máu đỏ) từ tim trái vào các tiểu động mạch rồi các mao mạch ở các cơ quan và tổ chức. Tại đây, một phần oxy được tiêu thụ và máu nhận thêm khí carbonic cũng như chất thải đi vào các tiểu tĩnh mạch sau mao mạch, về tĩnh mạch rồi trở lại tim phải để sau đó được đưa lên phổi trao đổi oxy. Máu có độ bão hòa oxy khác nhau sẽ hấp thu sóng ánh sáng hồng ngoại khác nhau. Đây là nguyên tắc sử dụng trong các phương pháp đo bão hòa oxy máu qua mạch nảy (pulse oxymetry) trong cấp cứu và hồi sức.
Tuần hoàn phổi và nhau thai không tuân theo nguyên tắc này. Bình thường máu rời phổi (về tim trái qua các tĩnh mạch phổi) có độ bão hòa oxy từ 96 đến 97%. Máu bị khử oxy từ tim phải lên phổi có độ bão hòa xấp xỉ 75%.[9] Ở thai nhi do nhận oxy từ nhau thai nên áp lực oxy riêng phần thấp hơn nhiều do vậy thai nhi sản xuất một dạng haemoglobin khác là Hb F (F có nguồn gốc từ Fetus: thai nhi)có ái tính rất cao đối với oxy so với Haemoglobin của người lớn là Hb A (A có nguồn gốc từ Adult: trưởng thành). Nhờ ái tính cao của HbF mà thai nhi có thể thu nhận một lượng thỏa đáng oxy từ nguồn cung cấp có độ bão hòa oxy thấp này.[10]

Máu đỏ tươi chảy ra từ một vết cắt trên tay

Ở côn trùng, máu không có nhiệm vụ vận chuyển oxy. Các lỗ mở nhỏ trên cơ thể các sinh vật này cũng gọi là khí quản cho phép oxy môi trường khuếch tán trực tiếp vào các tổ chức. Máu ở côn trùng chỉ có nhiệm vụ vận chuyển chất dinh dưỡng đến tổ chức và đào thải chất cặn bã.

Xem thêm: LGBTQI+ có nghĩa là gì?

Tương tự như ở côn trùng nhỏ, 1 số ít những động vật hoang dã không xương sống nhỏ cũng thu nhận oxy bằng cách khuếch tán trực tiếp từ thiên nhiên và môi trường vào huyết tương. Các động vật hoang dã lớn cần phải có những protein hô hấp để nâng cao năng lượng luân chuyển oxy. Haemoglobin ( màu đỏ chứa sắt ) là loại protein hô hấp thường gặp nhất trong tự nhiên. Haemocyanin ( màu xanh dương ) có chứa đồng hiện hữu ở những loài giáp xác và động vật hoang dã thân mềm .Ở nhiều động vật hoang dã không xương sống những protein mang oxy này luân chuyển tự do trong máu. trái lại, động vật hoang dã có xương sống chứa những hồng cầu được biệt hóa, nhờ đó khung hình hoàn toàn có thể chứa được một lượng lớn những sắc tố hô hấp này mà không làm tăng độ nhớt của máu hay tàn phá những cơ quan có công dụng lọc như thận .

Vận chuyển khí carbonic[sửa|sửa mã nguồn]

Khi máu động mạch lưu thông qua những mao mạch, khí carbonic khuếch tán từ tổ chức triển khai vào máu. Một lượng khí carbonic sẽ được hòa tan trong máu. Một phần khác phối hợp với Hb để tạo nên dạng carbamino hemoglobin. Phần carbonic còn lại được quy đổi thành bicarbonate và ion hydro. Phần lớn khí carbonic được luân chuyển trong máu dưới dạng ion bicarbonate .

Vận chuyển ion hydro[sửa|sửa mã nguồn]

Một lượng oxyhaemoglobin mất oxy trở thành Hb khử oxy. Dạng Hb khử oxy này có ái tính với ion hydro cao hơn so với oxyhaemoglobin. Lượng Hb khử này tăng cao sau khi máu đã trao đổi khí ở tổ chức triển khai, đồng thời lúc này ion hydro cũng ngày càng tăng. Nhờ đó hầu hết H + được Hb khử luân chuyển .

Sinh lý bệnh[sửa|sửa mã nguồn]

Y học thời cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Y học thời Hippocrates xem máu là một trong bốn dịch thể ( cùng với niêm dịch, mật vàng và mật đen ). Vì rất nhiều bệnh lý được quy cho là thừa máu nên việc trích máu chữa bệnh rất phổ cập và lê dài đến thế kỷ thứ 19 .
Xét nghiệm máu thường được sử dụng để chẩn đoán những bệnh lý của máu và của hầu hết toàn bộ cơ quan khác trong khung hình .Các xét nghiệm huyết học thường dùng :

Công thức máu
Huyết tủy đồ
Chức năng đông máu (xét nghệm từng yếu tố đông máu hoặc một hệ thống các yếu tố đông máu liên quan.)

Các xét nghiệm vi sinh vật :

Cấy máu
Kéo máu tìm ký sinh trùng sốt rét
Xét nghiệm huyết thanh học: rất nhiều loại xét nghiệm khác nhau.

Xét nghiệm hóa sinh :
Những rối loạn quy trình lưu thông máu cũng như thành phần của cấu trúc máu đóng vai trò quan trọng trong nhiều bệnh lý khác nhau :
Máu cũng là một vector truyền những bệnh nhiễm trùng như AIDS, viêm gan virus B, C, nhiễm virus vùi hạt cự bào ( CMV ), đôi lúc cả sốt rét …

Truyền máu là phương thức sử dụng máu trực tiếp nhất. Máu được lấy từ người cho máu tình nguyện. Có nhiều hệ nhóm máu khác nhau, điển hình là hệ nhóm máu ABO và Rhesus. Việc phân loại nhóm máu phù hợp cũng như các xét nghiệm phát hiện tác nhân gây bệnh trước khi truyền máu là những quy định bắt buộc và nghiêm ngặt.

Xem thêm: Bị bệnh màng tang là gì

Khuynh hướng lúc bấy giờ là không sử dụng máu toàn phần. Máu được lấy từ người cho sẽ được tách ra thành từng chế phẩm khác nhau tùy theo mục tiêu sử dụng. Các chế phẩm thường dùng là tiểu cầu khối, hồng cầu khối, huyết tương tươi ướp lạnh, tủa lạnh, những yếu tố đông máu, globulin miễn dịch …Phần điều trị đơn cử, xin xem thêm những bài riêng .